LÝ THUYẾT GIA TỐC - CHUYÊN THUẤN

 

Gia Tốc là gì?

Một nhà nước tồn tại là để đáp ứng các nhu cầu cơ bản và lâu dài của cộng đồng mà nó đại diện. Khi các nhu cầu đó—bao gồm an ninh, công bằng, phát triển kinh tế, tự do cá nhân, và bản sắc văn hóa—không được đáp ứng, sự chính danh của nhà nước bắt đầu bị xói mòn.

Trong bối cảnh đó, nếu nhà nước không kịp thời thích nghi hoặc điều chỉnh chính sách để giải quyết khủng hoảng, nó có xu hướng "gia tốc hóa" quá trình đối phó, thường bằng cách tăng cường kiểm soát, áp chế phản kháng, hoặc tái cấu trúc quyền lực một cách vội vã. Điều này có thể khiến nhà nước rơi vào cực đoan (ví dụ: chủ nghĩa độc tài, đàn áp tự do, siết chặt quyền lực trung ương).

Nếu việc cực đoan hóa tiếp diễn mà không mang lại hiệu quả, nhà nước có thể trở thành phản động, tức là chống lại sự tiến bộ của xã hội, phản bội lại chính những giá trị ban đầu đã tạo nên nó.

Trong trường hợp không thể kiểm soát khủng hoảng hoặc tái lập sự đồng thuận xã hội, nhà nước đó có thể sụp đổ trong hỗn loạn, dẫn tới một khoảng trống quyền lực, từ đó tạo điều kiện cho các thế lực cực đoan hoặc bạo loạn xuất hiện.

Lịch sử thế giới từng chứng kiến nhiều ví dụ điển hình cho tiến trình này. Liên Xô cuối thập niên 1980 là một minh chứng rõ ràng: khi hệ thống không còn khả năng đáp ứng nhu cầu cải cách kinh tế, tự do ngôn luận và minh bạch của xã hội, nhà nước buộc phải tiến hành perestroika (tái cấu trúc) và glasnost (cởi mở). Tuy nhiên, sự gia tốc trong cải cách lại không đi kèm với sự kiểm soát chính trị hiệu quả, dẫn tới rạn nứt nội bộ và cuối cùng là sự sụp đổ.

Ngược lại, một số quốc gia chọn cách cực đoan hóa để tồn tại, như trường hợp của Triều Tiên. Khi nhu cầu vật chất và tự do của người dân không được đáp ứng, nhà nước lại đẩy mạnh tuyên truyền, kiểm soát thông tin, và xây dựng một hệ tư tưởng khép kín. Dù tồn tại được về hình thức, nhưng đó là một tồn tại mang tính trì trệ, cô lập, và có nguy cơ đổ vỡ bất cứ lúc nào nếu khủng hoảng trong lòng dân vượt khỏi kiểm soát.

Một nhà nước chỉ thật sự bền vững khi có khả năng đối thoại với nhu cầu của xã hội, thậm chí là các xung đột trong xã hội, thông qua các thể chế linh hoạt, minh bạch và có trách nhiệm. Khả năng thích nghi, đổi mới và giữ vững nguyên tắc pháp quyền là yếu tố sống còn để tránh rơi vào vòng xoáy cực đoan–phản động–sụp đổ.

Ở điểm cuối cùng, câu hỏi đặt ra là: liệu một nhà nước có thể thay đổi bản chất để tồn tại mà không phản bội lại sứ mệnh phục vụ con người? Đây là thách thức không chỉ mang tính lý luận mà còn hiện hữu trong từng quyết sách, từng thời điểm của bất kỳ quốc gia nào đang phải đối mặt với biến động xã hội và áp lực lịch sử.

Trong thế giới toàn cầu hóa ngày nay, tốc độ lan truyền thông tin, sự giao thoa văn hóa và kinh tế khiến nhu cầu của người dân ngày càng đa dạng, phức tạp và mang tính xuyên biên giới. Một nhà nước không còn có thể kiểm soát dư luận như trong quá khứ, cũng không thể trì hoãn đáp ứng các nhu cầu chính đáng của xã hội mà không đánh đổi bằng sự bất ổn.

Chính trị hiện đại không còn là cuộc chơi thuần túy giữa quyền lực và pháp luật, mà là cuộc thương lượng không ngừng giữa Nhà nước và Nhân dân. Sự chính danh giờ đây đến từ khả năng thuyết phục, lắng nghe, và thích ứng. Một nhà nước không thể dựa mãi vào vinh quang trong quá khứ hay sự thần thánh hóa quyền lực – mà phải chấp nhận bước vào thời đại của trách nhiệm công khai, minh bạch, và phục vụ liên tục.

Trong triết học chính trị, Jean-Jacques Rousseau từng nhấn mạnh: “Ý chí chung” (general will) là nền tảng của hợp đồng xã hội – tức là nhà nước tồn tại để phản ánh và phục vụ ý chí tập thể của công dân. Nếu ý chí đó bị phớt lờ hoặc bị bóp méo, thì hợp đồng xã hội bị phá vỡ, và người dân có quyền hoặc thậm chí là nghĩa vụ, khởi tạo lại một trật tự mới.

Do đó, sự sụp đổ của một nhà nước không bắt đầu từ súng đạn hay biểu tình, mà từ khoảnh khắc mà nhà nước không còn nghe được tiếng nói thật sự của dân chúng. Đó là khi nhu cầu bị phủ nhận, sự đối thoại bị cắt đứt, và giải pháp thay thế duy nhất còn lại là hỗn loạn – hoặc một khởi đầu mới.

Gia tốc nhu cầu trong hệ thống tư bản: quy luật và giới hạn

Trong một nhà nước vận hành theo mô hình tư bản chủ nghĩa, nhu cầu của xã hội không chỉ đơn thuần là đòi hỏi chính trị hay đạo đức, mà còn bị chi phối mạnh bởi thị trường và chu kỳ tích lũy vốn. Nhà nước trong hệ thống này đóng vai trò cân bằng giữa duy trì trật tự xã hội và phục vụ sự tái sản xuất tư bản.

Các Mác từng mô tả một quy luật cốt lõi của tư bản:

M – T – M', tức là Tiền – Hàng hóa – Tiền sinh lời.

Ở đây, nhà nước phải bảo vệ quá trình đó bằng luật pháp, cơ sở hạ tầng và kiểm soát lao động. Tuy nhiên, khi nhu cầu xã hội vượt khỏi tốc độ tăng trưởng lợi nhuận (M' – M), nhà nước rơi vào thế xung đột giữa duy trì lợi ích của tư bản và đáp ứng quyền lợi người lao động.

Dấu hiệu của gia tốc khủng hoảng

Gia tốc không chỉ là tốc độ tăng nhanh của nhu cầu xã hội, mà còn là sự bất cân xứng giữa các yếu tố cấu thành hệ thống. Một vài chỉ báo có thể giúp nhận diện thời điểm "gia tốc hóa khủng hoảng":

1. Hệ số Gini tăng cao: cho thấy bất bình đẳng thu nhập ngày càng lớn. Ví dụ:

Gini > 0.4: báo động xã hội.

Ở Mỹ (2023), hệ số Gini là ~0.49 – một trong những mức cao nhất trong các nước phát triển.

2. Tăng trưởng GDP vượt xa chỉ số hạnh phúc (HDI): tăng trưởng không đồng nghĩa với phát triển con người.

Ví dụ: Trung Quốc có GDP tăng trưởng đều đặn >5%/năm, nhưng tỉ lệ người trẻ thất nghiệp vượt 20% vào năm 2023.

3. Tốc độ tiêu dùng vượt năng lực sản xuất bền vững (vượt "giới hạn Trái Đất") – một dạng gia tốc vật chất gây căng thẳng hệ thống sinh thái và xã hội.

4. Chu kỳ vay – chi tiêu của nhà nước tăng đột biến: cho thấy nhà nước đang "mua thời gian".

Ví dụ: Mỹ nợ công >130% GDP. Khi khả năng trả nợ bị nghi ngờ, niềm tin vào nhà nước bắt đầu suy giảm.

Ví dụ minh họa: Cuộc khủng hoảng năm 2008 và hậu quả chính trị

Khủng hoảng tài chính toàn cầu năm 2008 là kết quả của một quá trình "gia tốc hóa lợi nhuận tài chính" mà không gắn với sản xuất thực. Nhà nước Mỹ buộc phải bơm hàng nghìn tỷ USD cứu ngân hàng (như Lehman Brothers, AIG), trong khi hàng triệu người mất nhà, mất việc. Hệ quả là niềm tin vào nhà nước tư bản sụt giảm, dẫn đến:

Sự trỗi dậy của các phong trào dân túy như Tea Party hay Occupy Wall Street.

Về sau là Donald Trump, một dạng phản ứng cực đoan – chính trị gia phi truyền thống được bầu làm Tổng thống.

Mô hình toán học mô phỏng khủng hoảng chính trị

Ta có thể hình dung gia tốc khủng hoảng bằng một mô hình đơn giản:     

P= N*D/R

Trong đó:

P: Áp lực lên nhà nước

N: Số lượng nhu cầu mới mỗi năm (tăng do dân số, truyền thông, toàn cầu hóa)

D: Độ nhạy cảm xã hội (mức kỳ vọng, mức độ phản ứng với thất vọng)

R: Khả năng phản hồi của thể chế (thể hiện qua cải cách, truyền thông, hành động chính sách)

Khi R giảm (nhà nước trì trệ, mất khả năng phản ứng), P tăng theo cấp số nhân, và đến một ngưỡng P*, hệ thống mất ổn định.

Chu trình gia tốc

Chu trình Gia Tốc là một tiến trình vừa vật lý, vừa chính trị – nơi mà nhu cầu, kỳ vọng và khủng hoảng không tăng theo đường tuyến tính mà theo cấp số nhân, thường không thể nhận diện được cho tới khi hệ thống chạm ngưỡng đổ vỡ. Trong một xã hội vận hành theo cơ chế thị trường – đặc biệt là chủ nghĩa tư bản hiện đại – mỗi sự đáp ứng của nhà nước đối với nhu cầu của dân chúng lại tạo ra một tầng kỳ vọng mới. Ví dụ, khi người dân được tiếp cận bảo hiểm y tế, giáo dục tốt hơn, hoặc tự do ngôn luận, thì họ không dừng lại ở đó, mà sẽ tiếp tục đòi hỏi mức cao hơn, sâu hơn và nhanh hơn.

Tương tự, trong logic của tư bản, khi một doanh nghiệp đạt mức lợi nhuận 10%, các nhà đầu tư kỳ vọng năm sau là 12%, rồi 15%, rồi 20%. Nếu không đạt được, giá cổ phiếu sụt giảm, niềm tin mất đi, và sự hoảng loạn lan rộng. Tâm lý này lan sang cả chính trường. Một nhà nước có thể từng được ủng hộ nhờ tạo ra tăng trưởng 5%/năm, nhưng chỉ cần một năm giảm xuống 2%, hay thậm chí tăng trưởng âm, thì lập tức sẽ đối mặt với sự chỉ trích dữ dội – dù bản chất kinh tế có thể không quá xấu.

Điều nguy hiểm trong chu trình Gia Tốc là cái gọi là “điểm mù ổn định”: khi mọi thứ dường như đang yên bình, nhưng thực chất hệ thống đã tích tụ đủ mâu thuẫn nội tại. Sự bất mãn, tức giận, cảm giác bị bỏ rơi âm ỉ trong các tầng lớp dân cư không được đại diện – người lao động phi chính thức, người trẻ thất nghiệp, người dân vùng xa – tất cả chờ một chất kích hoạt: một biến cố, một vụ tham nhũng lớn, một lần cảnh sát lạm quyền, một lần chính phủ chậm phản ứng trước thiên tai. Khi đó, toàn bộ chu trình gia tốc nổ tung.

Nhà nước, nếu không có khả năng giảm vận tốc xung đột bằng cải cách, đối thoại và chia sẻ quyền lực, sẽ rơi vào giai đoạn phản ứng giật lùi: siết kiểm soát, tăng tuyên truyền, đổ lỗi cho "thế lực thù địch", tăng cường đàn áp. Nhưng chính điều đó lại làm tăng D trong công thức áp lực (P = N x D / R), tức là làm xã hội càng dễ nổi giận hơn. Phản ứng cấp tập của nhà nước – càng mạnh tay – lại càng thúc đẩy sự hình thành đối trọng, như các phong trào xã hội tự phát, các nhóm nổi dậy, hoặc sự lên ngôi của các thế lực dân túy, độc đoán, cực hữu hoặc cực tả.

Chu trình Gia Tốc không kết thúc bằng một điểm dừng, mà bằng một sự thay đổi cấu trúc – hoặc là sụp đổ, hoặc là tái sinh. Ta đã thấy điều này trong cách các quốc gia Bắc Âu, sau thế chiến, chấp nhận đánh đổi một phần quyền lực tư bản để thiết lập mô hình phúc lợi toàn dân – tức là chấp nhận hạ gia tốc kỳ vọng kinh tế để tăng ổn định chính trị. Trái lại, ta cũng thấy các ví dụ như Venezuela, nơi nhà nước không kịp hoặc không chịu điều chỉnh chu trình gia tốc, dẫn đến siêu lạm phát, di cư hàng loạt và sự tan rã của cơ chế dân chủ.

Một nhà nước khôn ngoan phải học cách "quản lý gia tốc", tức là:

Biết khi nào nên tăng tốc cải cách, khi nào nên làm chậm lại để tạo đồng thuận;

Không để hệ thống thể chế, luật pháp, truyền thông và giáo dục tụt hậu so với kỳ vọng xã hội;

Và đặc biệt, duy trì năng lực phản ứng linh hoạt (tăng R trong công thức), bằng cách đa trung tâm hóa quyền lực, lắng nghe đối lập, và chủ động đưa người dân vào tiến trình ra quyết định.

Sự ổn định không còn là trạng thái tĩnh mà là kỹ năng giữ thăng bằng trên một mặt phẳng chuyển động, nơi mỗi sai lầm đều có thể tạo nên một làn sóng phản ứng dây chuyền. Vì vậy, sự tồn vong của một nhà nước hiện đại phụ thuộc không chỉ vào sức mạnh, mà vào khả năng học hỏi, thừa nhận sai lầm và điều chỉnh chu trình Gia Tốc trước khi nó vượt khỏi tầm kiểm soát.

Nhà nước và giai đoạn

Trong lý thuyết Gia Tốc, Nhà nước không còn là một thực thể cố định, mà là một hệ thống phản ứng (reactive system) – liên tục bị đặt dưới áp lực của nhu cầu xã hội, chu kỳ tích lũy tư bản, công nghệ và biến động toàn cầu. Trong vai trò đó, Nhà nước vừa là cái van điều áp, vừa là người cầm lái, đồng thời là nạn nhân tiềm ẩn nếu phản ứng sai lầm.

Ta có thể chia vai trò của Nhà nước theo bốn giai đoạn của chu trình Gia Tốc như sau:

1. Giai đoạn tích tụ tiềm năng (tiền gia tốc)

Đặc điểm: Xã hội yên ổn bề mặt nhưng bắt đầu xuất hiện những vết nứt âm thầm – bất bình đẳng, chênh lệch vùng miền, suy giảm đạo đức công vụ, hệ thống giáo dục lỗi thời, người trẻ mất định hướng.

Vai trò Nhà nước:

Quan sát và dự báo xu thế, thông qua thống kê, nghiên cứu xã hội học, trí tuệ nhân tạo và dữ liệu lớn (big data).

Tăng cường minh bạch và đối thoại với các nhóm yếu thế.

Thiết lập “van xả áp mềm”: cải cách bộ máy, phân quyền, cải tiến giáo dục và phúc lợi.

Nguy cơ nếu thất bại: Nhà nước rơi vào ảo tưởng ổn định, không nhận ra sự gia tăng áp lực ngầm, dẫn đến bùng nổ bất ngờ.

2. Giai đoạn kích hoạt Gia Tốc

Đặc điểm: Một biến cố chính trị, kinh tế hay xã hội làm lộ rõ khủng hoảng: lạm phát, thất nghiệp, tai nạn môi trường, khủng bố, phong trào biểu tình. Niềm tin vào thể chế bắt đầu sụt giảm.

Vai trò Nhà nước:

Hành động nhanh và mang tính biểu tượng: cách chức, truy tố, điều tra công khai.

Tạm thời “giảm nhiệt” bằng các gói hỗ trợ, truyền thông trấn an, đối thoại với giới trí thức và thanh niên.

Quan trọng nhất: không phản ứng theo bản năng đàn áp, vì điều đó sẽ làm gia tốc vượt ngưỡng.

Nguy cơ nếu thất bại: Gia tốc chuyển từ phản ứng chính sách sang phản ứng xã hội – mất kiểm soát biểu tình, ly khai ý thức hệ, nổi dậy dân túy.

3. Giai đoạn mất kiểm soát (siêu gia tốc)

Đặc điểm: Các phản ứng xã hội mang tính lan truyền dây chuyền (network effect), vượt khỏi vùng kiểm soát chính trị truyền thống. Các quyền lực phi chính thống (mạng xã hội, nhà báo độc lập, trí thức phản biện, phong trào xã hội) vượt mặt bộ máy nhà nước về ảnh hưởng.

Vai trò Nhà nước:

Phân rã quyền lực: chấp nhận đa nguyên tạm thời, lập các hội đồng lâm thời hoặc đối thoại quốc gia.

Tái cấu trúc luật pháp theo hướng trao quyền cho cộng đồng địa phương, hoặc thành lập chính phủ chuyển tiếp.

Nếu nhà nước vẫn tồn tại: cải cách Hiến pháp, tổ chức bầu cử lại, đưa ra “cam kết tái sinh”.

Nguy cơ nếu thất bại: Nhà nước bị xem là phản động, trở thành đối tượng của lật đổ. Xung đột vũ trang hoặc hỗn loạn thể chế nổ ra.

4. Giai đoạn ổn định hóa mới (hậu gia tốc)

Đặc điểm: Xã hội mệt mỏi vì xung đột, các lực lượng bắt đầu tìm điểm đồng. Một trật tự mới đang hình thành – nhưng không chắc là dân chủ hơn.

Vai trò Nhà nước:

Nếu còn tồn tại: trở thành kiến trúc sư của một “hợp đồng xã hội” mới – dựa trên niềm tin và thiết kế lại cơ chế ra quyết định.

Nếu là nhà nước mới: phải chứng minh sự khác biệt bằng hành động, không phải khẩu hiệu.

Xây dựng lại hệ thống giáo dục công dân, tạo ra “trí nhớ tập thể” để ngăn chu trình gia tốc lặp lại từ đầu.

Nguy cơ nếu thất bại: Tái diễn vòng lặp cũ, sinh ra một hình thức độc đoán mới với vỏ bọc dân chủ.

Tóm lại, Nhà nước là trung tâm của mọi chu trình Gia Tốc, không phải vì nó điều khiển tất cả, mà vì nó bị buộc phải phản ứng với tất cả. Tồn tại của Nhà nước trong thời đại này phụ thuộc vào năng lực chuyển hóa áp lực thành hành động hợp lý, thay vì phản xạ cưỡng ép.

Chìa khóa không nằm ở sức mạnh, mà ở sự linh hoạt, minh bạch, và khả năng chia sẻ quyền lực đúng thời điểm. Một nhà nước biết điều chỉnh nhịp độ thay đổi trước khi bị áp lực xã hội điều chỉnh thay, là một nhà nước có tương lai.

Những nguyên lý cơ bản của gia tốc

1. Ở trung tâm của tư bản là một nguyên lý không bao giờ đứng yên: tích lũy vô hạn và tăng trưởng liên tục. Tư bản không bao giờ hài lòng với trạng thái ổn định – nó cần tăng tốc để tồn tại. Mỗi chu kỳ đầu tư – sản xuất – tiêu dùng – tái đầu tư luôn phải lớn hơn, nhanh hơn chu kỳ trước.

Điều này khiến tư bản không có điểm dừng nội tại. Nó giống như một cỗ máy không có phanh, và việc chậm lại được xem là khủng hoảng. Chính Mác đã chỉ ra: khi tốc độ luân chuyển hàng hóa, tiền tệ bị trì trệ – khủng hoảng thừa, thất nghiệp, và suy thoái kinh tế sẽ xảy ra.

2. Gia tốc hóa các lĩnh vực: sản xuất, công nghệ, tiêu dùng, đời sống

Tư bản không chỉ tăng tốc trong kinh tế, mà tăng tốc hóa toàn bộ đời sống xã hội. Một vài ví dụ:

Sản xuất: Tối ưu hóa quy trình, rút ngắn thời gian lao động, tăng cường tự động hóa.

Công nghệ: Cạnh tranh đổi mới liên tục; tuổi thọ sản phẩm ngắn lại (planned obsolescence).

Tiêu dùng: Thúc đẩy tiêu thụ nhanh thông qua quảng cáo, tín dụng, văn hóa hưởng thụ.

Đời sống cá nhân: Đẩy nhanh tốc độ sống, làm việc liên tục, định nghĩa giá trị bản thân qua hiệu suất.

Hệ quả là gì? Cả xã hội rơi vào trạng thái "tăng tốc không ngừng" mà không có hệ thống điều hòa tương xứng về tinh thần, đạo đức, hay sinh thái.

3. Đế quốc hóa – xuất khẩu gia tốc trên quy mô toàn cầu

Khi không còn đủ điều kiện tăng trưởng ở trong nước, chủ nghĩa tư bản bắt đầu gia tốc hóa trên quy mô toàn cầu:

Thông qua thực dân hóa (trước kia) và tư bản tài chính toàn cầu (ngày nay).

Bằng cách tái cấu trúc nền kinh tế các nước yếu hơn theo logic của mình.

Tạo ra sự lệ thuộc về công nghệ, tài chính, thị trường.

Gia tốc ở đây không chỉ là tốc độ – mà còn là sự cưỡng ép tăng trưởng vượt ra khỏi biên giới văn hóa, đạo đức và sinh thái của từng dân tộc.

4. Gia tốc đi đôi với khủng hoảng: một vòng lặp cấu trúc

Điều nghịch lý là: tư bản càng gia tốc thì càng sinh ra khủng hoảng – từ khủng hoảng môi trường, khủng hoảng lao động, đến khủng hoảng tâm lý cá nhân. Nhưng thay vì dừng lại, hệ thống lại tìm cách gia tốc hơn để vượt qua khủng hoảng cũ, dẫn đến một chuỗi gia tốc luỹ tiến.

Đây là hình mẫu hoàn hảo của một hệ thống tự mắc kẹt trong gia tốc – như một nhà nước đã mất khả năng điều chỉnh, hoặc như một cá nhân đang chạy nhưng không biết điểm đến.

Hình thái tiến hoá tư bản

Chủ nghĩa tư bản không chết, nó biến đổi. Đó là điểm mấu chốt. Khi đối mặt với áp lực xã hội tăng nhanh – tức khi chu trình Gia Tốc lên đến mức hệ thống truyền thống không thể hấp thụ nổi – tư bản không bị lật đổ ngay, mà nó chuyển hóa thành các hình thái mới để sinh tồn. Có thể liệt kê các hình thái tiến hoá chủ yếu:

1. Đế quốc tư bản (Imperialist Capitalism)

Khi không thể làm dịu mâu thuẫn trong nước, tư bản xuất khẩu xung đột ra ngoài – bằng chiến tranh, xâm chiếm thị trường mới, kiểm soát tài nguyên ngoại biên. Đây là điều Lenin phân tích trong Chủ nghĩa đế quốc – Giai đoạn tột cùng của chủ nghĩa tư bản. Ví dụ:

Mỹ sau khủng hoảng 1930 vươn ra toàn cầu;

Nhật Bản xâm lược châu Á để giải quyết khủng hoảng trong nước;

Hiện đại: Trung Quốc đầu tư “Vành đai – Con đường” để tiêu hóa sản xuất thừa.

Đế quốc hóa là cách trì hoãn đổ vỡ trong nội tại bằng việc “xuất khẩu gia tốc” sang ngoại biên – các nước yếu hơn trở thành nơi chịu áp lực thay cho trung tâm tư bản.

2. Phát xít hóa (Fascist Capitalism)

Khi bất mãn lên đỉnh và không còn thị trường để bành trướng, tư bản kết hợp với nhà nước toàn trị, siết chặt xã hội bằng bạo lực và huyễn tưởng dân tộc. Đây là “liên minh giữa tài phiệt và chính quyền” – một hình thái cực đoan của sự phản ứng với Gia Tốc.

Đặc điểm:

Sự sụp đổ của tầng lớp trung lưu;

Kẻ thù chung được dựng lên (người nhập cư, chủng tộc khác, trí thức);

Nhu cầu khẩn cấp “lập lại trật tự” vượt qua nhu cầu tự do.

Ví dụ: Đức Quốc Xã, Ý phát xít, và trong thời hiện đại – các mô hình dân túy cực hữu (Hungary, Trumpism, Bolsonaro...).

3. Tân tư bản (Neoliberalism 2.0)

Khi chủ nghĩa tư bản nhận ra rằng không thể kiểm soát toàn xã hội bằng sức mạnh, nó chuyển sang điều tiết tâm lý và hành vi tiêu dùng. Đây là giai đoạn tư bản không kiểm soát bằng luật pháp, mà bằng thuật toán, hệ thống tín dụng xã hội, và kiến trúc lựa chọn.

Các công cụ như big data, mạng xã hội, quảng cáo cá nhân hóa, deepfake, làm cho xã hội bị kiểm soát mà tưởng là tự do – một kiểu “toàn trị mềm” (soft totalitarianism).

Gia tốc trong thời đại này bị bẻ cong: không còn thấy biểu tình lớn, nhưng thay vào đó là trầm cảm đại chúng, nghiện thiết bị, tự tử, và đứt gãy cộng đồng.

4. Tư bản xanh – kỹ thuật số (Green Techno-Capitalism)

Một hướng tiến hoá khác là chuyển trọng tâm sang công nghệ và sinh thái – để xoa dịu áp lực xã hội bằng “câu chuyện tương lai”: năng lượng sạch, AI giải phóng con người, xã hội không tiền mặt, v.v. Đây là tư bản chuyển hoá hình thức, nhưng không đụng vào quan hệ sản xuất.

Về bản chất, nó chưa thay đổi cơ chế bóc lột, chỉ làm cho sự bóc lột mang tính “tự nguyện”, “vì sự tiến bộ”.

Và vân vân.

Gia tốc đến mức nào thì dẫn đến cách mạng vô sản?

Theo lý thuyết Mác-xít, cách mạng vô sản chỉ xảy ra khi mâu thuẫn giữa lực lượng sản xuất và quan hệ sản xuất lên đến cực điểm, tức là khi:

1. Giai cấp vô sản không thể tiếp tục sống như cũ – mất phương tiện sinh tồn, không thể tái sản xuất đời sống;

2. Giai cấp thống trị không thể tiếp tục cai trị như cũ – nhà nước mất tính chính danh, mất kiểm soát các công cụ cưỡng chế và tuyên truyền;

3. Xuất hiện tổ chức trung gian đủ ý thức hệ để biến bất mãn thành hành động cách mạng (Đảng cách mạng, tổ chức quần chúng, mặt trận dân chủ...)

Trong ngôn ngữ Gia Tốc:

P (áp lực) vượt qua ngưỡng bão hòa thể chế,

R (khả năng phản hồi) tiệm cận 0,

Và N x D đạt ngưỡng toàn dân: tức nhu cầu toàn dân + độ nhạy cảm toàn dân cùng kích hoạt.

Nhưng trong thời đại kỹ thuật số, tư bản đã học được cách làm phân mảnh ý chí tập thể, khiến cho ngưỡng cách mạng vô sản bị trì hoãn, hoặc bị “giải nhiệt” bằng tiêu dùng, giải trí, công nghệ và quản trị mềm. Tức là: không để một nhóm người cảm thấy đủ khổ giống nhau, đủ lâu, và đủ gần để cùng hành động.

Tuy nhiên, khi khủng hoảng môi trường, khủng hoảng năng lượng, mất ổn định chuỗi cung ứng, và sụp đổ tinh thần kết hợp lại – tức là khi ngay cả sự phân tán cũng không kịp xoa dịu – thì cách mạng vô sản không cần lời kêu gọi, nó nổ ra như một kết quả tất yếu vật lý, một phản ứng hóa học của áp suất xã hội đã quá lâu không được giải phóng.

Nhưng vì sao vẫn có cách mạng vô sản?

Có 3 thứ cốt lõi.

1. Giới hạn của khả năng hấp thụ nhu cầu

Chủ nghĩa tư bản, về bản chất, là một hệ thống dựa trên việc chuyển hóa nhu cầu thành lợi nhuận. Nó không đáp ứng nhu cầu vì đạo đức hay công lý, mà vì nhu cầu đó tạo ra khả năng tiêu thụ và lợi nhuận. Tuy nhiên, nhu cầu của con người không chỉ là vật chất (ăn, mặc, ở), mà còn là tinh thần, ý nghĩa sống, giá trị cộng đồng, tự chủ, và phẩm giá.

Khi tư bản cố gắng tối ưu hóa nhu cầu tiêu dùng (qua marketing, công nghệ, định danh thuật toán), nó vô tình bóp méo cấu trúc nhu cầu gốc của con người. Người ta tiêu thụ nhiều hơn, nhưng không hạnh phúc hơn; họ bị kích thích liên tục, nhưng cảm thấy rỗng tuếch. Một lúc nào đó, hệ thần kinh tập thể không chịu nổi, và nhu cầu quay về những giá trị căn bản trỗi dậy mạnh mẽ, bất chấp logic thị trường.

Đó là lý do các phong trào cộng sản, xã hội chủ nghĩa, công đoàn, sống chậm, chống tiêu dùng, cộng đồng vô sản trí thức, hoặc các hình thức xã hội chủ nghĩa sinh thái… vẫn trỗi dậy ở những nơi không ai ngờ tới – cả trong lòng các siêu đô thị hậu công nghiệp.

Khi nhu cầu vượt qua giới hạn mà tư bản có thể định nghĩa, hệ thống bắt đầu vỡ nhịp.

2. Giới hạn của khả năng phân tán áp lực

Tư bản hiện đại giỏi phân tán bất mãn: bằng giải trí, mạng xã hội, phân mảnh tầng lớp, tạo ra các “kẻ thù giả” (di dân, người lười, trí thức v.v.). Nhưng phân tán không phải là triệt tiêu. Nó chỉ trì hoãn sự hội tụ. Khi các tầng lớp vốn rời rạc – người lao động tay nghề thấp, trí thức trẻ thất nghiệp, nông dân mất đất, công nhân trí tuệ (white-collar precariat) – bắt đầu nhận ra sự bất công chung, họ sẽ xích lại gần nhau.

Những liên minh kiểu mới – không dựa trên tầng lớp xã hội cũ mà trên cùng một cảm thức mất quyền kiểm soát – sẽ là hạt nhân của cuộc cách mạng vô sản mới.

Khi đó, dù không có lãnh tụ trung tâm, không có đảng phái theo nghĩa truyền thống, vẫn sẽ có sự kiện kích hoạt – một vụ việc, một phát ngôn, một cái chết – khiến áp lực phân tán hội tụ thành sóng thần.

3. Giới hạn của hệ sinh thái và sự tái sản xuất xã hội

Mỗi hệ thống tư bản đều cần một số điều kiện để tái sản xuất chính mình: môi trường còn đủ sạch để duy trì đời sống, thế hệ lao động kế tiếp còn đủ tin vào hệ thống để chấp nhận gánh vác, và xã hội còn đủ bền để duy trì luân chuyển của giá trị.

Nhưng cả ba điều kiện này đều đang bị xói mòn:

Biến đổi khí hậu, khan hiếm năng lượng và tài nguyên khiến chi phí sản xuất tăng cao, làm giá cả lạm phát phi mã.

Thế hệ trẻ mất niềm tin, sống trong bất ổn tâm lý, từ chối kết hôn, sinh con, hoặc cống hiến.

Các nền tảng đạo đức dân sự như niềm tin vào pháp luật, giáo dục, khoa học bị thay thế bằng thuyết âm mưu, chủ nghĩa hoài nghi, và chủ nghĩa hư vô.

Khi hệ thống không còn tái sản xuất nổi chính những điều kiện để tồn tại, thì cách mạng không cần tuyên truyền – nó tự nảy sinh như một cơ chế sinh tồn của xã hội. Người dân không vùng lên vì tin vào chủ nghĩa cộng sản, mà vì họ không thể sống tiếp nếu không vùng lên.

Chính vì vậy, dù chủ nghĩa tư bản có thể “tiến hóa” thành nhiều hình thức – đế quốc, phát xít, tân tư bản công nghệ, hoặc tư bản xanh – nó vẫn không vượt qua được ba giới hạn cốt lõi: nhu cầu người, khả năng chịu đựng xã hội, và sinh thái học của sự sống. Khi cả ba giới hạn cùng chạm ngưỡng, cách mạng vô sản – hiểu như sự lật đổ trật tự bóc lột và kiến tạo lại hình thái sản xuất – là hình thức điều chỉnh cuối cùng của loài người.

Nó không phải là lý tưởng, mà là hệ quả. Không phải là ước mơ, mà là phản xạ. Và một khi đã bắt đầu, nó không cần dẫn đường – nó tự tìm ra đường.

Rốt cuộc gia tốc là gì? Nó có tính dẫn dắt không?

“Gia tốc” trong bối cảnh này không phải là lãnh đạo. Khi một nhà nước “gia tốc” việc giải quyết vấn đề, điều đó không đồng nghĩa với việc họ đang chủ động, có chiến lược hay dẫn dắt xã hội theo một tầm nhìn dài hạn. Trái lại, “gia tốc” ở đây mang hàm ý phản ứng vội vã, thiếu kiểm soát, thiếu chuẩn bị, như một cơ thể đang hoảng loạn trước áp lực bên ngoài.

Lãnh đạo thật sự đòi hỏi tầm nhìn, sự ổn định và khả năng định hướng. Còn “gia tốc” là dấu hiệu cho thấy hệ thống quyền lực đang lúng túng, chọn cách tăng tốc xử lý hậu quả thay vì đi từ gốc rễ vấn đề.

Chính vì thế, khi nhà nước chỉ còn biết gia tốc thay vì dẫn dắt, họ dễ rơi vào cực đoan hoặc phản động, bởi hành động lúc này không còn dựa trên sự đồng thuận và chính danh, mà dựa trên sức ép, cưỡng chế hoặc thao túng thông tin.

Vậy nhà nước có ý nghĩa gì trong quá trình gia tốc của chính nó?

Trong trạng thái "gia tốc", ý nghĩa của nhà nước bắt đầu biến đổi — từ một thiết chế có chức năng tổ chức, dẫn dắt xã hội theo định hướng phát triển chung, trở thành một thực thể phản ứng với khủng hoảng thay vì kiểm soát khủng hoảng.

Khi một nhà nước gia tốc, nó không còn giữ vai trò là "đạo diễn" của sự chuyển hóa xã hội, mà bị đẩy vào vai trò "diễn viên bị động", buộc phải phản ứng theo tốc độ và áp lực của các mâu thuẫn đang phình to. Nói cách khác, nhà nước đánh mất quyền chủ động về thời gian chính trị – yếu tố then chốt của một thiết chế lãnh đạo vững mạnh.

1. Sự rạn nứt giữa mục tiêu và thực tại

Trong trạng thái gia tốc, nhà nước vẫn giữ trong lý luận và văn kiện những mục tiêu cao đẹp: phát triển, dân chủ, hạnh phúc nhân dân... Nhưng thực tại lại đẩy nó vào các quyết sách ngắn hạn, khẩn cấp, dễ dẫn tới mâu thuẫn nội tại. Sự bất cân đối này làm mờ đi ý nghĩa thực sự của nhà nước, khiến nhà nước không còn là một hình mẫu trật tự, mà trở thành một cỗ máy phản ứng – mất định hướng, thậm chí tự mâu thuẫn với chính nó.

2. Gia tốc và khủng hoảng chính danh

Một nhà nước gia tốc có xu hướng tự làm xói mòn tính chính danh của mình. Khi các quyết định được đưa ra gấp rút, thiếu sự đồng thuận hoặc phản lại mong đợi của dân chúng, thì nhà nước không còn là biểu tượng của hợp pháp và hợp lý, mà trở thành kẻ cưỡng chế, duy trì quyền lực bằng các công cụ cưỡng bức hơn là sự tín nhiệm.

Ý nghĩa của nhà nước – vốn là đại diện cho giai cấp của nó, là công cụ giai cấp để đàn áp giai cấp khác nhằm duy trì quyền lực và trật tự nó đặt ra – lúc này trở nên méo mó hơn nữa. Người dân không còn nhìn nhà nước như người đại diện cho mình, mà như một lực lượng ngoại lai, áp đặt và xa cách.

3. Từ cấu trúc tổ chức thành cơ chế phản xạ

Một nhà nước dẫn dắt là nhà nước biết thiết lập các thiết chế bền vững: luật pháp, giáo dục, đối thoại, minh bạch. Nhưng khi gia tốc, nhà nước dần biến đổi thành một cơ chế phản xạ – giống như hệ thần kinh của một sinh vật bị kích động: phản ứng nhanh, mạnh, nhưng thiếu khả năng cân nhắc sâu. Trong trạng thái đó, tính tổ chức, tính hợp lý và khả năng định hình tương lai bị thay thế bởi tính ứng phó, kiểm soát rủi ro và bảo vệ sự tồn tại của chính quyền hơn là của xã hội.

4. Gia tốc như tín hiệu của sự chuyển giai đoạn

Tuy nhiên, cũng cần nhìn nhận một cách biện chứng: gia tốc không chỉ là dấu hiệu của suy sụp, mà có thể là giai đoạn quá độ – một sự chuyển động đau đớn nhưng cần thiết, báo hiệu rằng mô hình cũ đã không còn thích hợp.

Nếu nhà nước đủ năng lực phản tỉnh, biết sử dụng gia tốc như chất xúc tác để tái cơ cấu quyền lực, nâng cao minh bạch, và tạo ra thiết chế mới có khả năng phục hồi niềm tin, thì gia tốc có thể trở thành khởi điểm của một giai đoạn phát triển mới.

Vậy kết luận lại là trong trạng thái gia tốc, nhà nước đối diện với một câu hỏi căn bản về chính mình: "Tôi là ai?" – là công cụ bảo vệ lợi ích của ai, và đang dẫn tới đâu? Gia tốc là thử thách cuối cùng của mọi mô hình quyền lực: nếu vượt qua, nhà nước có thể được tái định nghĩa; nếu không, nhà nước có thể tan rã hoặc thoái hóa, để lại một xã hội hoang mang, mất phương hướng.

Gia tốc nằm chỗ nào trong quần chúng?

Gia tốc không nằm trên, cũng không nằm hoàn toàn trong hay dưới quần chúng – mà là một hiện tượng trung gian dao động, phản ánh sự mất định vị của nhà nước trong mối quan hệ với nhân dân.

1. Gia tốc không nằm “trên” quần chúng

Một nhà nước nằm "trên" quần chúng là một nhà nước đang dẫn dắt, điều phối, tạo tầm nhìn, giữ thế chủ động. Trong trường hợp này, sự chuyển động của xã hội nằm trong thiết kế và kế hoạch của nhà nước.

Tuy nhiên, khi rơi vào trạng thái gia tốc, nhà nước không còn giữ được vị trí “trên” ấy nữa. Họ không dẫn dắt được nữa mà đang bị kéo đi bởi các áp lực xã hội: biểu tình, khủng hoảng kinh tế, truyền thông xã hội, xung đột giá trị…

2. Gia tốc cũng không nằm “trong” quần chúng

Nếu là “trong” quần chúng, thì sự thay đổi sẽ là nội sinh: xuất phát từ chính nhận thức, khát vọng và năng lực tự tổ chức của xã hội dân sự. Trong trường hợp này, sự chuyển động có tính tự phát triển, như một phong trào tiến hóa. Nhưng gia tốc của nhà nước không phản ánh sự lớn mạnh của quần chúng, mà là sự rối loạn trong khả năng phản hồi lại đòi hỏi của họ.

Tức là: quần chúng thì biến đổi, nhưng nhà nước không thể thấm nhập, không bắt nhịp – nên phản ứng với tốc độ ngày càng vội vã.

3. Gia tốc càng không nằm “dưới” quần chúng

Một nhà nước nằm "dưới" quần chúng – theo nghĩa tích cực – là một nhà nước phục vụ, lắng nghe và thực thi các nhu cầu chính đáng từ dưới lên. Nhưng gia tốc không phải là sự lắng nghe, mà là biểu hiện của sự bất lực khi các tầng lớp bên dưới xã hội đang thay đổi quá nhanh, quá đa chiều, và nhà nước không đủ thiết chế để hấp thụ.

Gia tốc khi đó không phải là phục vụ, mà là bị thúc đẩy, bị áp lực, thậm chí hoảng loạn. Như một người bị nước lũ cuốn đi, không còn điểm tựa dưới chân để đứng vững.

Vậy gia tốc là gì trong mối quan hệ ấy? Gia tốc là sự mất chỗ đứng của nhà nước trong hệ trục quần chúng – quyền lực. Nó phản ánh sự rối loạn trong vị trí chính trị của nhà nước: không còn ở trên để định hướng, không đủ ở trong để kết nối, không thể ở dưới để nâng đỡ. Nhà nước bị treo lơ lửng trong một trạng thái "trôi tự do" – mà mỗi quyết định đưa ra đều là phản ứng chứ không phải định hình.

Gia tốc có xảy ra ở con người không?

Khi nhắc đến "gia tốc", người ta thường hình dung đến một nhà nước, một hệ thống hay một xã hội đang chuyển động nhanh hơn khả năng điều tiết của chính nó. Tuy nhiên, nếu ta xem xét kỹ hơn, sẽ thấy rằng hiện tượng này không chỉ là của các thiết chế lớn – mà nó còn có thể xảy ra ngay bên trong một cá nhân, trong sự vận hành tâm lý, trong lựa chọn sống, trong quá trình ra quyết định và phản ứng với thời đại.

Vậy gia tốc là gì khi xảy ra ở con người? Nó biểu hiện ra sao? Và điều gì khiến con người cũng trở nên "gia tốc hóa" như một nhà nước mất phương hướng?

1. Gia tốc là trạng thái mất kiểm soát nội tại

Gia tốc ở con người không chỉ là hành động nhanh hơn, mà là khi tốc độ sống vượt qua khả năng tự điều chỉnh của bản thân. Đó là lúc ta làm nhiều việc một lúc nhưng không thật sự sống trọn vẹn trong bất kỳ việc gì; là lúc suy nghĩ bị cuốn theo các áp lực bên ngoài mà không còn khả năng phân tích hay chọn lọc.

Gia tốc cá nhân là sự mất trọng tâm tinh thần – giống như nhà nước mất vị trí "trên, trong, dưới" so với quần chúng, con người mất chỗ đứng trong chính mình: không biết mình đang làm để đạt điều gì, sống cho ai, chạy theo giá trị nào.

2. Tăng tốc không đồng nghĩa với phát triển

Nhiều người lầm tưởng rằng tăng tốc trong công việc, học tập, sáng tạo là biểu hiện của phát triển cá nhân. Nhưng khi tăng tốc không dựa trên sự đồng thuận giữa thân – tâm – trí, thì đó không phải phát triển, mà là tiêu hao.

Chúng ta gia tốc khi bị thúc đẩy bởi nỗi sợ: sợ bị bỏ lại phía sau, sợ không đủ tốt, sợ mình không có giá trị trong thế giới cạnh tranh. Từ đó dẫn đến "tăng tốc hoảng loạn", tương tự như cách một nhà nước cố gắng ứng phó với khủng hoảng mà không kịp hiểu nguyên nhân.

3. Gia tốc cá nhân dẫn đến rối loạn bản sắc

Một trong những biểu hiện nguy hiểm của gia tốc ở cá nhân là sự tan rã bản sắc. Khi bị cuốn vào vòng xoáy của tốc độ, con người bắt đầu sống bằng phản xạ: làm theo kỳ vọng của xã hội, hành xử theo hình mẫu có sẵn, suy nghĩ theo luồng dư luận. Họ không còn là “tôi”, mà là một mảnh vụn nhỏ trong dòng dữ liệu và áp lực.

Trong trạng thái ấy, bản sắc không được định hình từ bên trong, mà bị lắp ghép từ bên ngoài, tạo ra cảm giác trống rỗng, lạc lõng, và cuối cùng là mất phương hướng sống.

4. Gia tốc là dấu hiệu chuyển giai đoạn của bản ngã

Tuy nhiên, cũng giống như ở cấp độ nhà nước, gia tốc cá nhân không chỉ là tiêu cực. Đôi khi, nó là biểu hiện của một bản ngã đang khủng hoảng để bước sang một giai đoạn mới. Khi một người rơi vào trạng thái gia tốc, họ đang chạm đến giới hạn – và nếu đủ tỉnh thức, họ có thể tái định nghĩa lại mình, học cách làm chậm, học cách sống có định hướng, và phục hồi chiều sâu nội tâm.

Gia tốc, trong trường hợp này, là cơn đau trước khi tái sinh, là trạng thái vỡ vụn trước khi hợp nhất. Nhưng điều kiện tiên quyết là cá nhân đó phải nhận thức được chính mình đang gia tốc – và dám dừng lại.

Gia tốc như một ẩn dụ hiện sinh

Gia tốc không chỉ là một khái niệm vật lý hay chính trị. Nó là một ẩn dụ cho sự lệch nhịp giữa con người và chính mình. Trong thời đại mà thông tin, kỳ vọng và khủng hoảng luôn gia tăng, chúng ta rất dễ bị cuốn vào tốc độ mà quên mất định hướng.

Câu hỏi cuối cùng mà mỗi cá nhân cần tự hỏi không phải là “mình chạy nhanh đến đâu?”, mà là:

“Tôi đang chạy vì điều gì? Và điều đó có đáng để đánh mất chính mình không?”

Tóm lại, gia tốc là cơn hấp hối của một chế độ, nó là sự bất lực và là một trạng thái trong cơn giãy chết của chính mình.